کتاب ادب التعلیم: در شرح کلیه آداب و رموز قواعد خط و خوشنویسی

کتاب ادب التعلیم: در شرح کلیه آداب و رموز قواعد خط و خوشنویسی؛ نوشته استاد علی راهجیری

در یکی از شب‌های سرد زمستان 1399 خورشیدی و در بحبوحۀ همه‌گیری کرونا، به رسم شاگردی در منزل پژوهشگر عزلت‌گزین و بزرگ‌کاتب تن‌خستۀ خطۀ خوشنویسی، مرحوم استاد علی راهجیری، میهمان سفرۀ کلام گرمش بودم. دقایقی از احوال‌پرسی معمول نگذشته بود که حضرت استاد با اشارتی به یک پاکت زرد در گوشۀ اتاق و در میان انبوهی از مشق‌ها و قطعات دسته‌بندی‌شده، این کمترین را به آوردن و گشودن آن امر کرد. استادِ مرحوم بارها دربارۀ اثر پژوهشی و محبوب خود، ادب‌ التعلیم، برای کمترین گفته و حتی رونوشت آن را به رؤیت حقیر رسانده بود.

این نوبت اما توفیق یار بود تا اصل اثر به همراه صفحاتی افزون، که می‌بایست در چینشی جدید به عنوان شاهدمثال و مطالبی نو در متن قبلی افزوده شود، در برابر چشمم قرار گیرد. اینکه چرا استاد راهجیری به توصیۀ دوست دانشمند خود، مرحوم دکتر نصرت‌الله کاسمی، نام اثر خود را از آداب التعلیم به ادب التعلیم تغییر داد حکایتی است که در این مقال نمی‌گنجد. در آن شب خاطره‌انگیز،‌ مصاحبت گیله‌مرد خوش‌بیان و شنیدن دیدگاه‌های تخصصی ایشان دربارۀ دقایق نستعلیق، هم‌زمان با تورق و صفحه‌شماری و تطبیق با نسخۀ رونوشت، آنچنان شد که عبور چند‌ساعتۀ زمان بر این هنرجوی مشتاق همچون لحظاتی گذرا گذشت. 

زبده‌الکتاب خوشنویسی، حین چیدمان جدید، چندمین بار تأکید فرمود که این اثر محصول تلمذ در محضر استادان متعدد به انضمام تجربیات شخصی ایشان بوده است. استادان مغفورِ مورد‌نظر، علی عبدعاصی گیلانی، ابوالفضل موسوی کجوری، حسن زرین‌خط، علی‌اکبرخان کاوه، محمد فرزیب، حسین و حسن میرخانی و ابراهیم بوذری، همگی در زمرۀ بزرگانی بودند که نامشان همیشه به عنوان اساتید درگذشته ،در هاله‌ای از عزت و احترام بر زبان استاد راهجیری جاری بود. 

در سالیان متمادی، انبوهی از هنرجویان در انجمن خوشنویسان ایران از آموزه‌های پژوهشی و عملی استاد راهجیری بهره بردند. مع‌الوصف، ترکیب و امتزاج نکات آموزشی و پژوهش‌مدارانۀ درج‌شده در کتاب پیش رو، که مرحوم راهجیری از رساله‌های کهن و اساتید سلف خود آموخته ‏بود با تجربیات شخصی استاد، ادب التعلیم را به یک رسالۀ آموزشی بسیار کارآمد و مورد‌ نیاز طالبان رموز نستعلیق تبدیل کرده است.

پرواضح است که رویکرد کلی استاد علی راهجیری در این کتاب، ‌بر حسب علایق حرفه‌ای و تجربۀ مشاقانۀ ایشان در بیش از شش دهه فعالیت هنری،‌ متوجه امر کتابت بوده ، لیکن  نکات اصولی دیگری از وجوه و مراتب تعلیمی خوشنویسی، از جمله آموزش حروف و کلمات، ترکیبات مشکل، سطرنویسی، ‌سیاه مشق، انواع چلیپا، دفتری و قطعه‌نویسی، عنوان و سرفصل‌‎نویسی، طراحی مهر و نشان، و حتی کتیبه‌نویسی نیز  از دایره محتوای کتاب بیرون نمانده است.   

تعهد و پایمردی زبده الکتاب در ادای حق کلمه و شرافت قلم را می‌توان علاوه بر تحریر متون ادبی و عرفانی بسیاری که در طی دوران عمر با برکتش نوشته، حتی در اجرای پاکیزه و بسیار منقح کارت‌های ویزیت و سفارش‌های تبلیغاتی‌ای دید که برای امرار معاش بدان ها مبادرت کرده است . در چند سال اخیرِ منتهی به رحلت استاد، ‌کهولت سن، ‌بیماری و حتی تنهایی ناگزیر، ‌هرگز او را از مشق شبانه‌روزی بازنداشت، تا جایی که به اقرار خود بارها به علت کثرت مشغولیت ذهنی و درآمیختگی با پیچیدگی‌های زلف خط, در عالم خواب به بهترین ترکیب و کرسی عبارات دلخواه دسترس یافته بود.

استاد راهجیری در بسیاری از صفحات پیش رو به جمع‌بندی و ارائۀ دقیقی از اصول کلی و محکمات مورد اتفاق اساتید سلف خط نستعلیق پرداخته، اما در آنجا که لازم دانسته از اجتهاد و ارائۀ نظر شخصی خود نیز خودداری نکرده است. محض مثال به جهت دقت وسواس‌گونه در نحوۀ تراش قلم، و به‌خصوص قلم کتابت، در این موضوع، ‌هنرجویان را از مراجعه به مدرسانی که از فاق زدن در تراش قلم گریزانند، پرهیز داده است.

بی‌شک جویندگان را موهبتی است که متن کتاب ادب التعلیم، علاوه بر ارائۀ نمونه‌ای بارز از تراوش ادبی ذهن نقاد و مشکل‌پسند استاد، به سرپنجه هنرآفرین ایشان قلمی شده و این مهم به علت نکته‌سنجی و حذف و اضافات منجر به  تطویل زمان، بازه‌ای حدوداً دو دهه‌ای از عمر شریف ایشان را به خود مصروف داشته است. از این رو، استادان و منتقدان هنری هنگام مشاهده و مطالعۀ کتاب، شاهد تطور و پویایی خط و شیوۀ مرضیۀ ایشان در این اثر فاخر خواهند بود.

 به اذعان اهل فن، استاد راهجیری علاوه بر مهارت در آموزش خوشنویسی و تحریر صدها قطعه و کتابت دهها کتاب و رساله از متون ادب و فرهنگ ایرانی ، در زمینۀ تحقیق و پژوهش نیز کوشا و صاحب‌نظر بوده است. از آثار پژوهشی ایشان می‌توان کتاب‌های تذکرۀ خوشنویسان معاصر، تاریخ مختصر خط، سیر خوشنویسی در ایران، زندگانی و آثار عمادالکتّاب، و تذکرۀ خوشنویسان ایران را نام برد. به بیان دیگر، استاد راهجیری را می‌توان آخرین بازمانده از نسل بزرگانی دانست که علاوه بر پهلوانی در میدان کتابت، ید طولایی هم در تذکره‌نگاری و پژوهش داشتند.